جایگاه و اهمیّت سوره حمد

جایگاه و اهمیّت سوره حمد

روایات مربوط به سوره حمد
در فضیلت این سوره روایات متعددی وارد شده است که به چند نمونه اشاره می شود:
1. خداوند متعال صد و چهار کتاب از آسمان نازل کرده است که از میان آنها تنها چهار کتاب: تورات، انجیل، زبور و قرآن را برگزید و علوم جمیع کتب را در میان آنها قرار داد. از میان این چهار کتاب نیز قرآن را برگزید و تمامی برکات، ثواب و علوم را در آن به ودیعه نهاد و آن معارف و برکات را یکجا در سوره حمد جمع آورد. بنابراین، هر کس که این سوره مبارکه را بخواند، مثل این است که تمام کتاب های آسمانی را خوانده است و اطلاع بر مفاد و معارف این سوره همانند اطلاع بر تمامی کتاب های آسمانی می باشد.
«ابن عباس» از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت کرده است که ایشان فرمودند: «لَو کَتَبتُ معانِیَ الفاتِحَهِ لَأَوقَرتُ سبعینَ بعیراً؛²اگر معانی و حقایق سوره حمد را بنویسم، هفتاد شتر از شرح آن بار می کنم.»
2. در کتاب «عیون اخبار الرضا علیه السلام» در ضمن روایتی می خوانیم: «خداوند متعال چنین فرمود: من سوره حمد را میان خود و بنده ام تقسیم کردم؛ نیمی از آن برای من و نیمی برای بنده من است، پس بنده من حق دارد هر آنچه می خواهد، از من بخواهد. هنگامی که بنده می گوید: «بسم الله الرحمن الرحیم» خداوند متعال می فرماید: بنده ام به نام من آغاز کرد و بر من است که کارهای او را به آخر برسانم و همه حال او را پُر برکت کنم و هنگامی که میگوید: «الحمد لله رب العالمین» خداوند متعال می فرماید: بنده ام مرا حمد و ستایش کرد و دانست نعمت هایی را که دارد از ناحیه من است و بلاها را نیز من از او دفع می کنم. همانگونه که بلاهای دنیا را دفع کردم. و هنگامی که می گوید: «الرّحمن الرّحیم» خداوند می فرماید: بنده ام گواهی داد که من رحمان و رحیم هستم، پس گواه باشید که بهره او را از رحمتم فراوان و سهم او را از عطایم افزون می کنم. و هنگامی که می گوید: «مالک یوم الدّین» خداوند متعال می فرماید: گواه باشید! همانگونه که او حاکمیت و مالکیت روز جزا را از آن من دانست، من در روز حساب، حسابش را آسان می سازم و حسناتش را می پذیرم و از سیئاتش صرف نظر می کنم. و هنگامی که می گوید: «ایّاک نعبد» خداوند متعال می فرماید: بنده ام راست می گوید، تنها مرا پرستش می کند. من شما را گواه می گیرم و بر این عبادت خالص ثوابی به او می دهم که تمام مخالفین او به حالش غبطه بخورند. و هنگامی که می گوید: «ایّاک نستعین» خداوند می فرماید: بنده ام از من یاری جسته و تنها به من پناه آورده است. گواه باشید که من او را در کارهایش کمک می کنم و در سختی ها به فریادش می رسم و در روز پریشانی دستش را می گیرم. و هنگامی که می گوید: «اِهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقیمَ صِرَاطَ الَّذینَ اَنْعَمْتَ عَلَیْهِم غَیرِ الْمَغْضوُبِ عَلَیْهِمْ و لَا الضَّالّینَ» خداوند متعال می فرماید: این خواسته بنده ام برآورده است، و او هر چه می خواهد، از من بخواهد که من اجابت خواهم کرد و آنچه امید دارد، به او می بخشم و از آنچه که بیم دارد، ایمنش می سازم.»³

حکایات مرتبط با سوره حمد
حکایات درباره این سوره مبارکه بسیار زیاد است که از میان آنها دو حکایت را از «تفسیر ابوالفتوح رازی قدّس سرّه» و حکایتی را از «سید مرتضی علم الهدی قدّس سرّه» از دانشوران بزرگ شیعه نقل می کنیم:
1. «ابوسلیمان» از صحابه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل می کند: با حضرت در غزوه ای بودیم. مردی از صحابه بخاطر بیماری صرع به زمین افتاد. یکی از صحابه از اسب خود پایین آمد و سوره حمد را در گوش او خواند. بیمار مصروع فوراً سالم شد و برخاست. این جریان را با پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در میان گذاشتیم. ایشان فرمودند: «هِیَ اُمُّ القُرآنِ وَ هِیَ شِفَاءُ مِن کُلِّ دَاءِ؛ آن (سوره حمد) مادر و اساس قرآن است و موجب شفای از تمام بیماریها.»⁴
2. «خارجه بن صلت برجمی» می گوید: با عموی خود از نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می آمدیم که به قبیله ای از قبایل عرب برخوردیم. گفتند: شما از نزد کسی می آیید که به تازگی ادعای پیامبری کرده است، مردی از ما دیوانه شده است و او را در بند کرده ایم. آیا چیزی دارید که او را شفا دهد؟ عمویم گفت: آری. او را نزد آن دیوانه بردند. عمویم سوره حمد می خواند. آب دهانش را جمع کرد و در دهان دیوانه ریخت. سه روز این کار را کرد و آن دیوانه خوب شد.⁵
3. مرحوم سید مرتضی علم الهدی قدّس سرّه در کتاب «شافیه» پیرامون این سوره می نویسد: ابن فراس می گوید: قیصر در نامه ای به یکی از خلفای بنی عباس نوشت: ما در کتاب انجیل خوانده ایم: هر کس سوره ای بخواند که خالی از هفت حرف «ث، ج، خ، ز، ش، ظ، ف» باشد، خداوند روح و جسمش را بر آتش حرام می کند. ما تورات، زبور و انجیل را برای یافتن این سوره جستجو کردیم؛ ولی آن را نیافتیم. آیا چنین سوره ای در کتاب شما موجود است؟ خلیفه عباسی علما را جمع کرد و این موضوع را از ایشان سئوال نمود؛ ولی آنها نتوانستند جوابی بدهند. خلیفه به حکم ضرورت و به ناچار موضوع را از امام علی النقی علیه السلام سئوال کرد . حضرت فرمود : تنها سوره حمد است که هیچ یک از این حروف در آن نیست . عرض کردند: حکمت اینکه این حروف در این سوره نیامده چیست ؟ فرمود : «ث» عبارت است از «ثبور» که به معنای هلاکت و عذاب است « ج» جهنم ، « خ» خباثت ، «ز» زقّوم ، «ش « شقاوت ، « ظ» ظلمت و تاریکی و « ف» فراق از رحمت اولیای الهی .⁶

نکات فقهی سوره حمد
1. در نماز جماعت: اقتدا به امام جماعت در حال قیام یا رکوع امام صورت می گیرد. اگر مأموم در حال قیام امام به او اقتدا کند، و امام در رکعت اول یا دوم باشد، خواندن حمد و سوره از گردن مأموم ساقط است؛ ولی چناچه در رکعت اول و دوم نماز صبح یا مغرب و عشاء صدای امام را نشنود، مستحب است حمد و سوره را بخواند، و باید آهسته بخواند و چنانچه سهواً بلند بخواند، اشکال ندارد.⁷اما اگر در رکعت سوم و یا چهارم امام به او اقتدا کند، بایستی حمد و سوره - و اگر فرصت نیست - فقط حمد را بخواند و اگر به رکوع امام نرسید، نمازش به فرادی تبدیل می شود؛ اما اگر در حال رکوع امام به او اقتدا کرد، در هر رکعتی که باشد، نمازش صحیح است. به همین جهت بهتر است کسانی که در رکعت سوم یا چهارم به امام اقتدا می کنند، اندکی صبر کنند و پس از رفتن امام به رکوع، تکبیرة الاحرام گفته، اقتدا کنند تا مبادا به رکوع امام نرسیده و نمازشان به فرادی تبدیل شود.
2. در رکعت سوم از فریضه مغرب و سوم و چهارم از نمازهای چهار رکعتی می توان به جای تسبیحات اربعه این سوره را تلاوت کرد.⁸

نکات اخلاقی سوره حمد
1. نیمی از سوره حمد - از آیه «اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیم» تا آخر - مربوط به تقاضای عاجزانه انسان از خداوند متعال است. بهتر است وقتی انسان نزد بزرگان معنوی می رود، تواضع و فروتنی ورزیده، از او تقاضایی کند، مثلاً التماس دعا کند، پند و نصیحت بخواهد و... که هم از تجربیات معنوی او استفاده کند و هم حفظ احترام او را به نحو کامل ادا کرده باشد.
2. آیات 6 و 7 این سوره به ما می آموزد که لازمه الگو قرار دادن انسانهای خوب و استفاده از سجایای اخلاقی آنان و پرهیز از انسانهای بد، شناخت آنهاست. شناخت افراد متخلق به اخلاق الهی و یا دارای اخلاق و منش سوء از امور کلیدی در مسیر حرکت انسان به سوی خداوند متعال است. تنها با داشتن اخلاق خوب نمی توان به مقام قرب الهی رسید؛ بلکه بایستی از اخلاق بد نیز پرهیز کرد. مثلاً بایستی از لجاجت و دشمنی - که ویژه قوم یهود بوده است - و کوته بینی و گمراهی - که از ویژگیهای مسیحیان است - خودداری کرد.

نکته اعتقادی سوره حمد
از «ابن عباس» نقل شده است که: حضرت امیر علیه السلام از ابتدای شب تا وقت صبح به من تفسیر سوره حمد را می فرمود و هنوز از تفسیر «باء»، «بسم الله الرّحمن الرّحیم» نگذشته بود. بعد از آن فرمود: «أنا النّقطه تحتَ الباء؛ من نقطه زیر «باء» بسم الله هستم.»⁹
این سخن عظمت آن حضرت را نشان می دهد؛ زیرا همان گونه که در روایت اول گذشت، سوره حمد عصاره تمامی کتب آسمانی است و این سوره با «بسم الله الرّحمن الرّحیم» شروع می شود و بسم الله نیز با «باء» آغاز می گردد و باء بدون نقطه معنا ندارد؛ یعنی استفاده و اطلاع بر سوره حمد و به تبع آن کتب آسمانی بدون ایمان به ولایت حضرت ممکن نیست.

پرسش و پاسخ
پرسش: در حکایات مربوط به سوره حمد دو حکایت از تأثیر این سوره بر بیماران گفته شد. سؤال این است که آیا هر کسی در هر اندازه از شأن و منزلت معنوی که باشد، می تواند به وسیله این سوره موجب شفای دیگران شود؟
پاسخ: خیر. استفاده از این سوره در شفای بیماران به عواملی بستگی دارد همچون: قدرت روحی، مقام معنوی، ایمان، اضطرار و درماندگی، شرایط زمانی و مکانی، تقدیر و مصلحت الهی و...؛ ولی در هر صورت ثواب شخص خواننده سوره محفوظ است.

مطالب جذّاب سوره حمد
1. «ابوالفتوح رازی» در تفسیر خود ده نام را برای سوره حمد ذکر می کند که عبارتند از: فاتحة الکتاب، امّ الکتاب، امّ القرآن، سبع المثانی، وافیه، کافیه، شافیه، اساس، صلوة، حمد.¹⁰
فاتحه الکتاب؛ یعنی قرآن با آن شروع می شود. امّ الکتاب؛ یعنی تمامی کتاب قرآن به آن بر می گردد. سبع المثانی: سبع؛ یعنی هفت آیه و مثانی؛ یعنی دو بار بر پیامبر نازل شده است. وافیه؛ یعنی برای فهم تمامی قرآن وفا می کند. کافیه؛ یعنی برای فهم تمامی قرآن کافی است. شافیه؛ یعنی شفا دهنده. اساس؛ یعنی اصل و پایه قرآن است. صلوة؛ یعنی دارای مضامین دعاست و حمد؛ چون این سوره با حمد شروع می شود.
از میان ده نام ذکر شده، نام فاتحه الکتاب قابل تأمل است. این واژه به شهادت تاریخ از زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به این سوره اطلاق شده است؛ چون قرآن در زمان آن حضرت جمع آوری و مرتب شده و آغاز آن با این سوره بوده است، پس ینکه عده ای می گویند: قرآن کریم در زمان خلیفه اول یا دوم یا سوم جمع شده، درست است